KÖK TÜRKÇE
​
ORHUN YAZITLARI
​
Türklerin bilinen ilk yazılı kaynakları olan Orhun Yazıtları‘nda kullanılan Göktürk Yazısı, 7. yüzyıla kadar iÅŸlenerek temellendirilmiÅŸ ve bu dönemden sonra yazılı kaynaklarda kullanılır olmuÅŸtur. Orhun yazısının Göktürkler döneminde oluÅŸtuÄŸu söylense de, Göktürk Yazıtları‘nda kullanılan yazı dili üzerinde yapılan dil bilimsel araÅŸtırmalar, Türk yazı dilinin Göktürklerden çok daha önceye kadar uzandığını göstermektedir. Bir yazı dilinin, Orhun Abideleri‘ndeki olgunluÄŸa ulaÅŸabilmesi için, uzun yıllar boyunca iÅŸlenmesi gerekmektedir. Bu durum göz önüne alındığında, Orhun yazı dilinin en eski dönemlerinin milattan önceye kadar uzandığını söyleyebiliriz.
Türk yazı dilini belgelerle takip edebildiÄŸimiz 7. yüzyıldan sonraki dönemde, Orhun yazısı 5-6 yüzyıl boyunca Türklerin yaÅŸadığı geniÅŸ coÄŸrafyada kullanılmıştır. Karahanlılar döneminde Uygurların oluÅŸturduÄŸu yeni alfabenin yaygınlaÅŸmaya baÅŸlamasıyla, Göktürk yazısı bırakılmıştır. Bu yazının en güzel örneklerini bulduÄŸumuz Orhun Yazıtları, bin yıldan fazla süre boyunca kendini koruyarak bugünlere ulaÅŸmış olsa da, ancak 19. yüzyılın ortalarında keÅŸfedilmiÅŸtir.
Göktürk alfabesindeki harfler, doÄŸadaki nesnelerden hareketle oluÅŸturulmuÅŸtur. Bu özelliÄŸiyle Orhun alfabesinin, Göktürklerden binlerce yıl önce yaÅŸayan TÜRKlerin oluÅŸturdukları bir “resim yazısının” devamı olduÄŸu söylenebilir. Çünkü harflerin çoÄŸu, doÄŸadaki veya insan tasavvurundaki nesnelere benzemektedir. Söz gelimi, “” harfi, aÅŸağı doÄŸru bakan bir oku göstermektedir. Bu harfin alfabedeki karşılığı da, “ok – uk” biçimindedir. Bu konu ilerleyen sayfalarda ayrıntılı olarak iÅŸlenecektir.
Göktürk yazısındaki harfler, genellikle dikey ve yatay çizgilerden oluÅŸmaktadır. Çünkü Göktürkler, genellikle harfleri sert yüzeylere kazıyarak yazıyı oluÅŸturuyorlardı. Bir bakıma “çivi yazısı” özelliÄŸi gösteren Orhun yazısı, ilkel yöntemlerle taÅŸlara kazındığı hâlde oldukça estetik bir görünüme sahiptir. Göktürk yazısı, genellikle keskin çizgilere sahip olmakla birlikte, kağıt üzerine aktarılınca (Irk Bitig gibi) tarihi süreç içerisinde daha yumuÅŸak çizgilerden oluÅŸmaya baÅŸlamıştır.
Göktürk yazısı, bugünkü Türk yazısına tam ters biçimde saÄŸdan sola doÄŸru yazılmaktadır. Alfabede toplam 38 harf bulunmaktadır. Bu harflerin 30 tanesi sessiz, 4 tanesi sesli, 4 tanesi de çift seslidir. Åžimdi Orhun Türkçesinin gramerini ve sözcük bilgisini bir yana bırakarak, Göktürk yazısını öÄŸrenmeye harfleri tanımayla baÅŸlayabiliriz.
GÖKTÜRKLER
​
Göktürkler, 500’lü yıllarda Avarlar‘a baÄŸlı olarak yaÅŸayan ve bir kısmı AÅŸina önderliÄŸinde Altaylar’ın güneyine göç eden birkaç TürktopluluÄŸunun birleÅŸmesinden meydana gelmiÅŸtir. Bu bilgi hem Çin kaynakları hem de Bozkurt Efsanesi gibi sözlü Türk kaynaklarınca desteklenmektedir.
Bumın, 534 yılında baÅŸlarında bulunduÄŸu Türk topluluÄŸunu geniÅŸletip güçlendirmek için Tabgaç devletiyle iliÅŸki kurmuÅŸ ve 542 yılında Çin’e sefer düzenlemiÅŸtir. Bu sırada Bumın, Juan Juanlarolarak bilinen Avarlarlar’a karşı ayaklanan Tölisler’in
isyanını bastırarak 50.000 kiÅŸiyi kendine baÄŸlamıştır. Avar hükümdarı ile Bumın arasında çıkan bir anlaÅŸmazlık nedeniyle, Göktürkler 552 yılında Avarlar’a karşı bağımsızlıklarını ilan etmiÅŸler ve bir bahar baskını ile Juan Juanlar’ı ortadan kaldırmışlardır.
Bumın, Ötüken’de Göktürkler‘in kaÄŸanı olduÄŸunu duyurmuÅŸ; fakat aynı yıl vefat etmiÅŸtir. Bumın KaÄŸan’dan sonra devletin doÄŸusunu Bumın’ın oÄŸlu Mukan; batısını ise kardeÅŸi Ä°stemi yönetmeye baÅŸlamıştır. Bu dönemde Göktürk devletinin en parlak devirleri yaÅŸanmıştır. Ä°stemi Yabgu önce Sasaniler’le, daha sonra da Bizans ile ittifak kurmak istemiÅŸtir. 572 yılında Mukan KaÄŸan; 576 yılında ise Ä°stemi Yabgu vefat etmiÅŸtir.
Mukan KaÄŸan’dan sonra DoÄŸu Göktürk KaÄŸanlığı’nın başına Tapar KaÄŸan; Ä°stemi Yabgu’dan sonra BatıGöktürk KaÄŸanlığı’nın başına ise Ä°stemi’nin oÄŸlu Tardu geçmiÅŸtir. DoÄŸu Göktürkleri Çinlilerle mücadele etmiÅŸ, bir süre onları vergiye baÄŸlamışlardır. Fakat 630 yılında türlü Çin entrikaları yüzünden onlara yenilmiÅŸ ve Çin egemenliÄŸinde yaÅŸamaya baÅŸlamıştır. Batı Göktürkleri de Çin, Bizans ve Sassaniler’le mücadele etmiÅŸ ve 659 yılında Çin egemenliÄŸine girmiÅŸtir.
Çin egemenliÄŸine önce giren DoÄŸu Göktürk KaÄŸanlığı’na baÄŸlı Türkler, Çin tutsaklığında yaÅŸamaya dayanamamışlardır. 639 yılında KürÅŸad adlı bir Türk kahramanı, yetiÅŸtirdiÄŸi 40 çeriyle birlikte Çin Sarayı’nı basmış ve yüzlerce Çinliyi öldürmüÅŸtür. Çin prensini yakalamaya çok yakınken, dışarıdan gelen Çin birliklerine daha fazla dayanamayıp sarayın ahırından aldıkları
atlarla Vey Irmağı’na doÄŸru kaçmaya çalışan Türk yiÄŸitleri, çevrede devriye Çin birliklerini geçemeyerek uçmaÄŸa varmışlardır. Bu ihtilal hareketi, baÅŸarıya ulaÅŸmadan sonuçlanmış; fakat Çin’de yaÅŸayan binlerce tutsak TÜRK‘ün yüreÄŸine bağımsızlık ülküsünüsalmaya yetmiÅŸtir.
682 yılında KutluÄŸ KaÄŸan önderliÄŸinde Ötüken‘e gelen ve burada yeniden il kurmaya çalışan Göktürkler’den bir topluluk, zaman içinde güçlenmiÅŸ ve bağımsızlığını ilan
etmiÅŸtir. Ä°l’i derleyip topladığı için KutluÄŸ KaÄŸan, Ä°lteriÅŸ adını almıştır. Ä°lteriÅŸ’in kaÄŸanlık döneminin sonlarına doÄŸru, Çin’deki Batı Göktürkleri de bağımsızlıklarına kavuÅŸmuÅŸlardır. Ä°lteriÅŸ KaÄŸan’dan sonra Ä°kinci Göktürk Devleti’nin başına geçen Kapgan KaÄŸan, Çin Ä°mparatoriçesi’ne ÅŸart koÅŸarak Çin’deki Türklerin iadesini saÄŸlamış, Batı ve DoÄŸu Kök Türklerini birleÅŸtirmiÅŸ; Uygur, Kırgız, Çik, Basmıl, Karluk gibi birçok Türk boyunu da kaÄŸanlığa baÄŸlayarak “Türk birliÄŸini” kurmuÅŸ; dört bir yana sayısız seferler düzenleyip ordular göndererek baÅŸlıya baÅŸ eÄŸdirmiÅŸ, dizliye diz çöktürmüÅŸtür.
Kapgan KaÄŸan’dan sonra yaÅŸanan kısa bir geçiÅŸ döneminden sonra; Bilge KaÄŸan ve Kül Tigin‘in devleti birlikte yönettikleri, 716 – 734 yıllarını kapsayan parlak bir dönem baÅŸlamıştır. Bilge Tonyukuk‘un vezir olduÄŸu bu dönemde, Çin üzerinde mutlak egemenlik saÄŸlanmış ve Çin’deki bütün Türkler getirilerek Türk birliÄŸi saÄŸlamlaÅŸtırılmıştır. Orhun Yazıtları, Ä°kinci Göktürk Devleti’nin bu döneminde dikilmiÅŸtir ve yazılı metinlerden takip edebildiÄŸimiz Türk tarihinin ilk sayfaları, bu kutlu belgelerle günümüze kadar ulaÅŸmıştır.
ORHUN DAMGALAR
​
YENÄ°SEY DAMGALAR
​
