ORHUN YAZITLARI
​
Kül Tigin ve Bilge KaÄŸan yazıtları MoÄŸolistan'daki Orhun Irmağı'nın eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam gölünün civarındadır. Yazıtlar arasındaki uzaklık 1 kilometre kadardır. Matematik koordinatları 47o kuzey enlemi ve 102o doÄŸu boylamıdır.
Orhun Yazıtları bir hitap metni özelliÄŸindedir. "Hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu yazıtlar birer abidedirler.(…) Kül Tigin abidesi, kaÄŸan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeÅŸine karşı Bilge KaÄŸan’ın duyduÄŸu minnet duygularının ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coÅŸkunluÄŸun içine atan müthiÅŸ teessürün edebî bir ifadesidir.
Metinlerin dili olan Türkçe kısımların dışında, Çince çevirisi de vardır. Bilge KaÄŸan yazıtı, Bilge KaÄŸan'ın ölümünden bir yıl sonra oÄŸlu Tenri KaÄŸan tarafından yaptırılmıştır. Yazıtta Bilge KaÄŸan ve yeÄŸeni YolluÄŸ Tigin'in sözleri yer almaktadır. Bilge KaÄŸan yazıtı hem devrilmiÅŸ, hem de parçalanmıştır. O yüzden tahribat ve silinti Bilge KaÄŸan yazıtında çok fazladır. Bu yazıtın etrafında yine türbe enkazı ve heykeller bulunmaktadır.
​
ORHUN DAMGALAR
​
Bilge Kağan yazıtı
Bilge KaÄŸan yazıtı Kül Tigin yazıtından birkaç santimetre daha yüksektir. Ancak, bu yazıt Kül Tigin yazıtına göre daha kötü durumdadır. Yazıtın doÄŸu yüzünde 41 satırlık, çok daha dar olan kuzey ve güney yüzlerinde ise 15'er satırlık Türkçe yazıt bulunmaktadır. Bilge KaÄŸan yazıtının batı yüzünde de Kül Tigin yazıtında olduÄŸu gibi, Çince bir yazıt vardır. Ancak bu yazıt büyük ölçüde tahribata uÄŸradığından çok az kısmı okunabilmiÅŸtir.
Bilge KaÄŸan yazıtının kuzey yüzündeki yazıt son 7 satırı dışında Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki ile birebir aynıdır. Yazıtın doÄŸu yüzündeki 2. ve 24. satırlar da ufak farklarla Kül Tigin yazıtının doÄŸu yüzündeki 1. ve 30. satırlarla aynıdır.
Bu yazıt, ıt yıl onunç ay altı otuzka yani "köpek yılının onuncu ayının yirmialtısında" ölen hükümdar Bilge KaÄŸan anısına dikilmiÅŸtir. Bilge KaÄŸan'ın ölüm tarihi Bazin'in hesaplamalarına göre 25 Kasım 734'tür. Bilge KaÄŸan'ın cenaze töreni yine yazıta göre laÄ£zin yıl biÅŸinç ay
yiti otuzka yani "domuz yılının beşinci aynın yirmiyedisine" denk gelen 22
Haziran 735'te yapılmıştır. Bazin, yazıtın batı yüzündeki Çince yazıtın 19 AÄŸustos 735 tarihinde yazıldığından ve Türkçe yazıtların otuzdört günde tamamlandığından hareketle Bilge KaÄŸan yazıtının 20 Eylül 735 tarihinde dikilmiÅŸ olduÄŸunu tespit etmiÅŸtir.
Bilge KaÄŸan yazıtı, Bilge KaÄŸan'ın küçük oÄŸlu Tenri KaÄŸan tarafından diktirilmiÅŸtir.
Bilge KaÄŸan yazıtında yer alan ve yazıtların en ünlü kısmı:
Türk OÄŸuz Beyleri, iÅŸitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer denizi delinmedikçe, ilini töreni kim bozabilir?
Ey Türk ulusu! Kendine dön. Seni yükseltmiÅŸ Bilge KaÄŸanı'na, özgür ve bağımsız ülkene karşı hata ettin, kötü duruma düÅŸürdün.
Ulusun adı, sanı yok olmasın diye, Türk ulusu için gece uyumadım, gündüz oturmadım. KardeÅŸim Kül Tigin ve iki Åžad ile ölesiye, bitesiye çalıştım...
— Bilge KaÄŸan yazıtından
Kül Tigin yazıtı
​
Kül Tigin yazıtı düÅŸük nitelikli kireç taşı ya da mermerden yapılmış dört yüzlü tek parça büyük bir taÅŸtır. Taşın yüksekliÄŸi 3.75 metredir. Taşın doÄŸu ve batı yüzleri dipte 1.32 metre, üstte ise 1.22 metre geniÅŸliÄŸindedir. Yazıtın kuzey ve güney yüzlerinin eni de 46 ile 44 santimetredir.
Kül Tigin yazıtının bütün yüzleri 2.75 metre boyunda yazıtlarla kaplıdır. Batı yüzünde uzun bir Çince yazıt vardır. Yazıtın diÄŸer yüzleri baÅŸtan baÅŸa Türkçe yazıtlarla doludur. Yazıtın doÄŸu yüzünde 40 satır, güney ve kuzey yüzlerinde de 13'er satır vardır. Ayrıca, yazıtın kuzey ve doÄŸu, güney ve doÄŸu yüzleri ile güney ve batı yüzleri arasındaki kenar kısımlarında da küçük yazıtlar bulunmaktadır. Türkçe küçük bir yazıt da yazıtın batı yüzüne kazınmıştır.
Altın kaplumbaÄŸa heykeli biçimindeki mermer kaidesi üzerine de 8 satırlık, fakat 7-8 kelimesi okunabilen küçük bir yazıt yontulmuÅŸtur.
Bu yazıt, koá¹… yılka yiti yigirmike yani "koyun yılının onyedisine" denk gelen 27 Åžubat 731 tarihinde ölen Kül Tigin'in anısına dikilmiÅŸtir. Kül Tigin'in cenaze töreni tokuzunç ay yeti
​otuzka yani "dokuzuncu ayın yirmiyedisine" denk gelen 1 Kasım 731'de yapılmıştır. Batı yüzündeki Çince yazıt 1 AÄŸustos 732 tarihinde, Türkçe yazıtlar ise bundan yirmi gün sonra yani 21 AÄŸustos 732 tarihinde tamamlanmıştır. Buna göre yazıtın dikiliÅŸ tarihi de 21 AÄŸustos 732'dir.
Tonyukuk yazıtı
Tonyukuk yazıtı 731 yılında yazılıp dikilmiÅŸ olan Orhun Yazıtları'nın ilkidir. Bilge KaÄŸan yazıtı ile Kül Tigin yazıtının doÄŸusunda yer alır.
Dört yönlü iki taÅŸ üzerinde yazılmıştır. Birinci taÅŸ üzerinde batı ve doÄŸu yüzlerinde 7'ÅŸer, güney yüzünde 10, kuzey yüzünde ise 11 satır olmak üzere toplam 35 satır yer almaktadır. Ä°kinci taşın ise batı yüzünde 9, doÄŸu yüzünde 8, güney yüzünde 6 ve kuzey yüzünde 4 olmak üzere toplam 27 satır vardır. Ä°ki taşın toplam satır sayısı 62'yi bulmaktadır. Yazıtı, Bilge KaÄŸan dönemine kadar baÅŸkomutanlık ve vezirlik yapmış olan Tonyukuk dikmiÅŸtir. Metnin yazarı da yine Tonyukuk'tur.
Yazıtlardan örnekler
Orhun Yazıtları'nda uygulanan yazı sistemi, hece yazısı ile alfabetik sistemin bir karışımı gibidir. Ünlü iÅŸaretlerinin kullanılışı sınırlı olup belirli yazım kurallarına baÄŸlıdır. Ünsüz iÅŸaretleri de çoÄŸu kez ünlü ile baÅŸlayıp ilgili ünsüzle sona eren heceleri veya ses gruplarını gösterir. Belirli bazı durumlarda ise ünsüz iÅŸaretleri yalnızca ünlü veya ünsüz çifti deÄŸerindedir.
​
Orhun Yazıtları'nın okunuÅŸunda bilim adamları arasında bazı okuma farkları söz konusudur. Bunlar yazıtın metinlerinin bütününe dair deÄŸil, bazı sözlerin okunuÅŸuna dairdir. Bu sebeple aÅŸağıda iki farklı okuma tipinden örnekler verilmiÅŸtir.
Yazıtlarda sözler arasına "iki nokta" (:) konulmuÅŸtur. AÅŸağıdaki metinlerin asıllarında da bu noktalar belirtilmiÅŸtir.
Eski Türkçe
teÅ‹ri : yarlıkadukin : üçün : özüm : kuutum : bar : üçün : kagan : olurtum : kagan : olurup : yok : çıgaÅ„ : bodunug : koop : kuubratdım : çıgaÅ„ : bodunug : bay : kıltım.Tanrı lütufkâr olduÄŸu için, benim (de) talihim olduÄŸu için, hakan (olarak tahta) oturdum. Tahta oturup yoksul (ve) fakir halkı hep derleyip topladım: Fakir halkı zengin yaptım.
üze kök : teÅ‹ri ; asra : yagız : yer : kılıntukda : ekin ara : kiÅŸi oglı : kılınmış : kiÅŸi : oglınta : üze : eçüm apam : bumın kagan : iÅŸtemi kagan : olurmış
Üze teÅ‹ri basmasar asra yir telinmeser Türk bodun iliÅ‹in törüÅ‹ün kim artatı udaçı erti
Bunça törüg kazganıp inim Kül Tigin özi ança kergek boldı. Kaŋım kagan uçdukda inim Kül Tigin yiti yaÅŸda kaltı.
​
Türkiye Türkçesi
Tanrı lütufkâr olduÄŸu için, benim (de) talihim olduÄŸu için, hakan (olarak tahta) oturdum. Tahta oturup yoksul (ve) fakir halkı hep derleyip topladım: Fakir halkı zengin yaptım.
Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insan oÄŸulları yaratılmış. Ä°nsan oÄŸullarının üzerine (de) atalarım dedelerim Bumın Hakan (ve) Ä°ÅŸtemi Hakan (hükümdar olarak) tahta oturmuÅŸ.
Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti?
Bunca töreyi kazanıp küçük kardeÅŸim Kül Tigin kendisi öylece vefat etti. Babam kaÄŸan uçtuÄŸunda küçük kardeÅŸim Kül Tigin yedi yaşında kaldı.
​
​
Türklerin Ä°slam dinini kabul etmesinden önce yazılan Orhun Yazıtları, muhteva olarak Türk tarihi ve kültürü bakımından önemlidir. Yazıtlarda; Türklerin yabancıların siyasetine alet olduÄŸu zamanlarda bozulduÄŸu, devlet kademelerinde bilgili ve ehil olmayan kadronun iÅŸ başına getirildiÄŸi zaman yönetim düzeneÄŸinin iyi çalışmayıp, ahalide hoÅŸnutsuzluk görüldüÄŸü, yabancı kültürünün Türk birliÄŸini zedeleyip, kiÅŸiliÄŸini kaybettirdiÄŸi, konuÅŸma sanatına uygun bir anlatımla verilmiÅŸtir. Türk milletinin en zor ÅŸartlarda bile içinden kuvvetli ÅŸahsiyetler çıkıp, ülkeyi kurtarıp, devleti yeniden kurup, güçlendirdiÄŸi anlatılan abidelerde; devlet deneyimi yanında Türklük, bağımsızlık fikrine yer verilmiÅŸtir. Ayrıca bu yazıtlar, kaÄŸanların ulusa hesap vermesidir.
​
YENÄ°SEY YAZITLARI
​
Yenisey Yazıtları, Rusya'da Hakasya, Tuva ve Altay özerk cumhuriyeteleri içinden geçen Yenisey Irmağı boyunca bulunmuÅŸ olan toplam 158 adet Türkçe yazıt kurgan (mezar) ve kaya taÅŸlarından oluÅŸmaktadır. Yazıtlar Orhun Alfabesi diye bildiÄŸimiz Türkçe Damgalar ile yazılmıştır.
Günümüzde Hakasya, Tıva, DaÄŸlı Altay cumhuriyetleri bölgesinden, Krasnoyarsk ilinden, Lena akarsuyu boyundan, Yenisey, Abakan, Kemçik, Kem, Oya, Elegestakarsuları boyundaki kurganlarda bulunmaktadır.
Yenisey Yazıtları'nın Yenisey bölgesinde yaÅŸayan deÄŸiÅŸik Türk boylarına ait oldukları kabul edilmektedir. Bu yazıtların Göktürk Kitabeleri'nden önce oluÅŸturulduÄŸu kabul edilir. Genellikle mezar taşı olarak dikilen bu yazıtların bazıları birkaç kelimelik, çoÄŸu 5-10 satırlıktır. Bu yazıtlar yalın abartısız bir dille yazılmıştır. ÇoÄŸunlukla yazı sahibinin bu dünyaya doymadan ayrıldığını samimi bir dille anlattığı görülür.
Orhun Yazıtları'ndaki yüksek heyecan ve lirizmden uzaktır. Kullanılan yazı Orhun Yazıtları'ndaki kadar geliÅŸmemiÅŸtir. Mezarların dikiliÅŸ tarihleri belli deÄŸildir.
YENÄ°SEY DAMGALARI
Yenisey boylarındaki yazıtlarından örnekler:
（ Uyuk-Tarlak ）
Uyuk-Tarlak Yazıtı VIII.-IX. yüzyıllardan kaldığı tahmin edilen, Tıva Cumhuriyeti Tarlag akarsuyu boyundaki ıjın-bulak dağının sırtında bulunmuÅŸ olan yazıttır. Orhun Yazıtları’ndan sonra yazıldığı düÅŸünülmektedir.
1.El Tugun, Tutuk'um. Gök ilime elçi idim. Altı baÄŸlı ulusa beÄŸ idim.
2.Egemenliksiz ilime, konçuyuma, oÄŸlanıma, ulusuma, sizlere altmış yaşımda
（ Uyuk-Arjan ）
Uyuk Arjan Yazıtı VIII.-IX. yüzyıllardan kaldığı tahmin edilen, Tıva Cumhuriyeti bulunmuÅŸ olan yazıttır.
1.EÅŸimi ve kızımı kaybettim 2. Yurduma indim 3. Erlik erdemim, evim kimsesiz 4. Aç ayı iner, erdemim yazık 5. Erlik adım Akış kocadım ben.
（ Uyuk-Turan ）
Uyuk-Turan Yazıtı VIII.-IX. yüzyıllardan kaldığı tahmin edilen, Tıva Cumhuriyeti TuranÅŸehri dolayında Öök - Turan akarsuyu vadisine yakın bozkırda bulunmuÅŸ olan yazıttır. Orhun Yazıtları’ndan sonra yazıldığı düÅŸünülmektedir.
1.Kuyda konçuyum, yazıda oÄŸlum, sordum sizlere söyledim, doymadım ayrıldım. GüneÅŸim kardeÅŸim arkadaşım söylediÄŸim gibi ayrıldım. 2.Altınlı okluÄŸu belime baÄŸladım. Gök halkıma doyamadım, sizlere cevap verdim.
3.Ben Üçin Kü
